Vị giám mục Tân cử

Ngày 17 tháng 3 năm 1959, linh mục Phêrô Phạm Tần được Tòa Thánh chọn làm Giám mục hiệu tòa Giustiniapoli, được bổ nhiệm làm Phó Đại diện Tông Tòa Hạt Đại diện Tông Tòa Thanh Hóa (Địa phận Thanh Hóa) với quyền kế vị Đại diện Tông Tòa Louis Hành.[19][20][21] Tính đến năm 2009, ông là một trong số 7 giám mục người Việt xuất thân từ giáo phận Phát Diệm (chưa bao gồm giám mục Giuse Nguyễn Năng.[22]

Cùng với việc thiết lập hàng Giáo phẩm Việt Nam, Tòa Thánh chính thức nâng Hạt Đạt diện Tông Tòa Thanh Hóa (Địa phận Thanh Hóa) trở thành Giáo phận Thanh Hóa, đặt Giám mục Phạm Tần làm Giám mục chính tòa Tiên khởi. Văn thư công bố ngày 24 tháng 11 năm 1960, loan tin đến Việt Nam ngày 8 tháng 12 cùng năm.[23] Trong tông hiến thiết lập, ông được nhắc đến giữ chức vụ Giám quản Tông Tòa Hạt Đại diện Tông Tòa Thanh Hóa.[24][25][1][2]

Bản tin ngày 13 tháng 8 năm 1962 của Catholic News Agency cho rằng hai giám mục tân cử là Phạm Tần và Vinh Sơn Phaolô Phạm Văn Dụ đã gần như trong trạng thái quản thúc, nhằm ngăn chặn các giáo sĩ này được cử hành lễ tấn phong giám mục.[26] Trong tình hình chiến sự khó khăn, từ năm 1964, việc đào tạo chủng sinh giáo phận đã bị đình trệ. Sau di cư năm 1954, số giáo dân giảm 30.000 về mức khoảng 70.000 giáo dân tổ chức thuộc 44 giáo xứ. Trong hoàn cảnh chiến tranh, các cơ sở tôn giáo như các khu đất xung quanh Tòa giám mục, nhà thờ chính tòa, các hội dòng lần lượt bị chính quyền mượn hoặc trưng thu. Các cơ sở từ thiện xã hội vì thiếu người trông coi cũng đã phải đóng cửa. Tình hình mục vụ khó khăn: thiếu linh mục, điện, nước, bánh và rượu lễ,... Cũng trong thời kỳ chiến sự, hàng chục quả bom tàn phá Tòa giám mục Thanh Hóa và giám mục Phạm Tần phải tản cư đến các giáo xứ Phù Bình và Ngọc Sơn. Các nhà thờ bị tháo dỡ và tình hình xây dựng nhà thờ mới rất hạn chế.[14]

Tấn phong và mục vụ

Sau 16 năm được bổ nhiệm làm Giám mục, mãi đến ngày 22 tháng 6 năm 1975,[27][28] (một số tài liệu ghi nhận là ngày 26 tháng 6)[29][30] ông mới được Giám mục Phêrô Maria Nguyễn Năng làm chủ lễ tấn phong Giám mục tại nhà thờ chính toà Thanh Hoá.[27] Trong một giai đoạn lịch sử, giám mục Phạm Tần cùng một số giám mục địa phần miền Bắc khác như Phêrô Maria Khuất Văn Tạo, Gioan Baotixita Trần Hữu Đức, Vinh Sơn Phaolô Phạm Văn Dụ,... được gọi là các giám mục "chui" vì được truyền chức âm thầm và khó tiếp cận với giáo dân do bị sức ép từ chính quyền Việt Nam.[31] Đài vô tuyến Hà Nội chính thức loan tin tân giám mục đã chính thức nhận giáo phận Thanh Hóa vào tháng 7 năm 1975. Bản tin cũng loan tin xác nhận về tân giám mục Giáo phận Bùi Chu Đa Minh Lê Hữu Cung.[32]

Giám mục Phạm Tần cùng các giám mục Việt Nam thực hiện chuyến viếng thăm Ad Limina vào năm 1980.[10] Nhân chuyến đi này, ông cũng đi đến các nước châu Âu nhằm xin viện trợ cho Việt Nam. Phát biểu tại Turin, ông cho biết tình trạng thiếu thốn của Việt Nam và kể vể tình trạng viện trợ ít ỏi của Liên Xô và sự bỏ mặc của Hoa Kỳ và cả Trung Quốc. Khi được hỏi tại sao một giám mục Công giáo lại xin viện trợ cho một quốc gia Cộng sản, giám mục Phạm Tần cho rằng những người từ chối hỗ trợ chỉ vì Việt Nam là một quốc gia xã hội chủ nghĩa không hiểu rõ tình hình người dân tại đây, và khoản hỗ trợ là hỗ trợ cho người dân, không phải chính quyền Việt Nam.[33]

Giám mục Phêrô Phạm Tần cai quản giáo phận Thanh Hóa trong thời gian khó khăn nhất của giáo phận,[10] trải qua nhiều biến cố đổi thay của lịch sử trong suốt quá trình làm giám mục của mình, như sự kiện thiết lập Hàng Giáo phẩm Việt Nam,[23] Công đồng chung Vaticano II, Việt Nam thống nhất. Tuy nhiên, ông đã luôn vững bước và làm hoàn thành tác vụ trong cương vị giám mục của giáo phận được giao.[9] Với linh mục đoàn ít ỏi, sau ngày kết thúc chiến tranh, giám mục Tần chỉ phong chức linh mục cho thêm 7 chủng sinh, trong khi số linh mục giáo phận ngày càng giảm sút. Tính đến cuối năm 1989, từ con số 30 linh mục năm 1955, chỉ còn lại 1 giám mục, 13 linh mục, quản lý 46 giáo xứ và 115.000 giáo dân. Các nữ tu dòng Mến Thánh Giá chỉ còn lại 50 nữ tu và đa số đều cao niên.[10]

Từ năm 1983, Hội đồng Giám mục Việt Nam bầu chọn Giám mục Phạm Tần giữ chức Chủ tịch Ủy ban Giáo dân trực thuộc Hội đồng Giám mục Việt Nam nhiệm kỳ 3 năm từ năm 1983 đến năm 1986. Ông tái đắc cử vị trí này và giữ chức vụ thêm một nhiệm kỳ, từ năm 1986 đến năm 1989.[6] Năm 1988, ông cùng với Giám mục Phêrô Gioan Trần Xuân Hạp thành lập Đại chủng viện Vinh Thanh và làm Phó Giám đốc của Đại chủng viện này.[34][35] Lễ khai giảng chủng viện chính thức tổ chức vào ngày 22 tháng 11 cùng năm. Chủ tế là giám mục Trần Xuân Hạp và giám mục Phạm Tần giảng lễ. Hơn 100 linh mục tham gia đồng tế với số giáo dân tham gia lên đến 30.000.[14]

Là lãnh đạo giáo phận, tuy vậy Giám mục Phạm Tần ưa thích việc tự lực mưu sinh. Ông đã quyết định dành tất cả các vùng đất quanh Tòa giám mục để trồng lúa và các loại hoa màu. Bản thân giám mục Tần cũng như các linh mục, chủng sinh tại Tòa giám mục thường xuyên lao động trồng trọt tại khu vực này. Trong thập niên 1980, Giám mục Phạm Tần thường hỗ trợ các đoàn người thân của các linh mục miền Nam cải tạo tại miền Bắc bằng cách cho họ tạm trú tại Tòa giám mục và đài thọ các chi phí. Việc này gây được nhiều thiện cảm và các đoàn này sau khi về miền Nam dành nhiều lời khen ngợi.[13]

Ngày 1 tháng 2 năm 1990 (mùng 6 Tết Canh Ngọ), Giám mục Phêrô Tần qua đời lúc 4 giờ sáng tại Tòa giám mục Thanh Hóa,[36] hưởng thọ 77 tuổi, được an táng tại nhà thờ chính tòa Thanh Hóa.[9][37] Theo số liệu từ sách Lược sử Giáo phận Thanh Hóa, vào năm 1990 giáo phận Thanh Hóa có linh mục đoàn 13 người với phân nửa đã trên 70 và 2 thầy giảng quản lý 112.000 giáo dân trong 48 giáo xứ.[14] Sau khi giám mục Tần qua đời, hồng y tổng giám mục Hà Nội Giuse Maria Trịnh Văn Căn đảm nhận vai trò Giám quản cho đến khi qua đời vào ngày 18 tháng 5 cùng năm. Giáo phận được linh mục Giám quản Antôn Trần Lộc quản lý đến khi có tân giám mục Bartôlômêô Nguyễn Sơn Lâm nhận giáo phận vào năm 1994.[38]